Dan Ustanka naroda: Njemačko-italijanska okupacija BiH i uspostava režima NDH u aprilu 1941. godine vrlo brzo su rezultirali zločinima nad srpskim, jevrejskim i romskim stanovništvom, kao i svim onima koji su se protivili novom režimu.
Prema navodima britanskog historičara Marka Atilla Hoarea, čije se analize prenose iz knjige “Bosanski muslimani u Drugom svjetskom ratu”, Komunistička partija Jugoslavije je odmah po okupaciji počela s pripremama za ustanak, očekujući da će glavnu ulogu igrati radnička klasa. Ipak, brutalnost ustaškog režima ubrzala je pokretanje otpora, prije svega među srpskim seljaštvom koje je ustalo u borbi za goli opstanak, dok su borbe u urbanim sredinama bile u drugom planu.
U BiH je ustanak organizovan uz već razvijenu strukturu pokreta otpora, pod vodstvom Svetozara Vukmanovića Teme i Pokrajinskog štaba koji je imao komandu nad oblastima Sarajevo, Tuzla, Bosanska Krajina i Hercegovina.
Hoare ističe da je partizanski pokret u BiH imao jedinstvenu bosansku strukturu, jer je organizovan kao bosanskohercegovačka cjelina, uz snažnu etničku raznolikost unutar komunističkih redova.
Nakon što je 22. juna 1941. Njemačka napala Sovjetski Savez, Komunistička partija Jugoslavije pozvala je 4. jula na sveopći ustanak. Uslijedili su ustanci u Srbiji, Crnoj Gori i Sloveniji, a 27. jula i u Bosni i Hercegovini. Međutim, prema historiografskim izvorima, oružani otpor u istočnoj Hercegovini počeo je i ranije, kao spontana reakcija seljaka na prijetnju istrebljenjem od strane ustaša.
Rasim Hurem u knjizi “Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu” navodi da je u julu 1941. u Bosanskoj Krajini djelovalo više gerilskih odreda, ustaničkih i diverzantskih grupa koje su brojale po nekoliko desetina boraca.
Na sam dan 27. jula, gerilske jedinice napale su ustaške snage u Drvaru i okolnim mjestima, oslobodile grad i započele niz uspješnih akcija. Drvar je tokom većeg dijela rata ostao u slobodnoj zoni.
U prvim danima ustanka većinu boraca činili su Srbi, ali je Komunistička partija nastojala ustanak ideološki proširiti kao patriotski pokret svih naroda BiH. Ta politika je s vremenom urodila plodom, pa su se pokretu priključili i brojni Hrvati i Bošnjaci.
Ipak, izvještaji iz tog perioda svjedoče o složenim okolnostima. Hoare spominje i incidente poput napada na muslimanska sela te loše odnose s četničkim jedinicama. Kao ilustraciju navodi primjer muslimanske čete iz Romanije, koja je zbog napada četnika i nedostatka podrške dezertirala, a njen komandant pomoć potražio i dobio od ustaša.
Dan ustanka 27. jula ostao je snažan simbol početka narodnooslobodilačke borbe koja je kulminirala oslobođenjem Bosne i Hercegovine do kraja rata 1945. godine. Zajedno s otporom iz perioda 1992–1995, ova borba predstavlja jedan od najvažnijih temelja savremene historije Bosne i Hercegovine.
